De wonderbaarlijke
wereld
van het element

Een element registreert/leest de variaties in de groeven van een vinylplaat en zet deze trillingen om naar een geluidssignaal dat daarna versterkt wordt en via de luidsprekers als muziek naar buiten komt. Er bestaan veel verschillende elementen voor draaitafels, allemaal met hun eigen, unieke eigenschappen en bijbehorende prijzen.

Een element is een ‘mechanische transducer’ (omzetter), net als een microfoon. Dit betekent dat het element kinetische energie omzet in elektrische energie. Hierdoor is dit type elektronica meer ‘gekleurd’ dan andere, normale elektronica. Het mechanisme is namelijk zo klein dat het heel gemakkelijk beïnvloed wordt door de precisie van het mechanisme zelf en door externe factoren.

De naald van een element beweegt met een ongelooflijke snelheid. De naald in een groef kan worden blootgesteld aan G-krachten van wel 100 G (!) en kan bewegen met een snelheid van 100 km/u. Ter vergelijking: een straaljager zoals de F-16 haalt maximaal 9 G en een ervaren piloot valt hoogstwaarschijnlijk flauw bij 7 G. Het zal daarom duidelijk zijn dat dit systeem erg nauwkeurig en van hoge mechanische kwaliteit moet zijn om de groeven nauwkeurig en zonder vervorming te kunnen lezen.

Een
element
voor iedere behoefte

De meest gebruikte elementen zijn Moving Magnet en Moving Coil – ook wel MM en MC genoemd. Er zijn ook andere, meer exotische types, maar die laten we hier buiten beschouwing. We richten ons hier uitsluitend op de elementen die we bij HiFi Klubben verkopen.

De keuze voor een element wordt bepaald door de kwaliteit, de prijs en hoe het betreffende element past bij de draaitafel, de toonarm en het aangesloten audiosysteem. Dit artikel bevat basiskennis over de verschillende elementen en de techniek die hiervoor wordt gebruikt.

Inleiding
platen
en groeven

Als je een vinylplaat maakt, begin je met de master. Dit is doorgaans een koperen plaat, een Direct Metal Master – DMM, of een zogenoemde ‘lakmaster’, een aluminiumplaat die bedekt is met een laagje vinylacetaat – in feite een soort nagellak. De groeven worden gesneden door een snijmachine, de ‘cutting lathe’. De plaat wordt op een roterende schijf gelegd en op basis van de muziek worden de groeven gesneden door een snijkop/snijnaald waar een erg krachtige versterker op is aangesloten (1.000-3.500 watt).

De snijkop snijdt de groeven van buiten naar binnen, in een spiraalbeweging richting het midden van de plaat. Hierdoor ontstaat de ‘laquer master’ die, in het kort, gekopieerd wordt doordat hij bespoten wordt met zilvernitraat totdat alle groeven van de plaat gevuld zijn. Dit zilvernitraat wordt vervolgens chemisch behandeld om een negatieve, metalen kopie – de ‘metal stamper’ – te maken die gebruikt wordt om de uiteindelijke vinylplaten te persen.

Dit is een ingewikkeld en kostbaar proces, en om het goed te doen, heb je jarenlange ervaring nodig. Dat is meteen ook de reden dat vinyl vaak wat duurder is en dat er vaak zo’n grote kwaliteitsverschillen bestaan, afhankelijk van waar de platen gedrukt zijn. En nu – terug naar het element!

De
opbouw
van een element

Een element bestaat uit een kleine naald van diamant die op een klein buisje, dat naalddrager of cantilever genoemd wordt, is bevestigd. Aan de achterkant van dit buisje zit een magneet of een spoel die samen met de naald de groeven in de plaat volgt. Door deze beweging ontstaat er een stroom/spanning in het magneetveld binnenin het element. Deze wisselende stroom/spanning wordt versterkt en als muziek doorgestuurd naar onze luidsprekers.

Meestal kun je kiezen uit drie verschillende elementen: Moving Magnet, Moving Coil en ‘high-output’ Moving Coil.

MM
Moving Magnet

Moving Magnet-elementen zijn de meest populaire elementen van dit moment. Ze zijn goedkoop om te maken en hebben een uitstekende prijs-kwaliteitverhouding. Als je een draaitafel koopt, krijg je er meestal een MM-element bij.

Moving Magnet, zoals de naam al aangeeft, is een elektrisch systeem waarbij er een magneet is bevestigd aan het uiteinde van de naalddrager (cantilever, het buisje waar de diamantnaald op vastzit). Deze magneet beweegt zich tussen twee spoelen en werkt dus als een piepkleine elektromagnetische generator. Als de naald de groeven in de plaat volgt, beweegt de magneet zich in een bepaald patroon tussen de spoelen. Hierdoor ontstaat een kleine spanning in de spoelen die afhankelijk is van de muziekinformatie in de groeven van de plaat.

Moving Magnet
voordelen

Moving Magnet-elementen hebben veel voordelen. Ze zijn goedkoop om te produceren, ze zijn erg licht en hebben een flexibele cantileverophanging en passen dus bij de meeste toonarmen. En in de meeste gevallen kan de naaldeenheid zelf vervangen worden, wat natuurlijk een stuk goedkoper is dan het hele element. En ten slotte is de uitgangsspanning relatief hoog (4 - 6 mV), zodat het signaal niet zoveel versterkt hoeft te worden in een RIAA/phono-voorversterker.

Moving Magnet
nadelen

Het nadeel is dat de bewegende delen in een MM-element (de cantilever en de magneten) een stuk zwaarder zijn dan die van een MC-systeem. Een Moving Magnet-constructie is dus minder gevoelig voor minuscule invloeden/trillingen in de groeven – en dat leidt tot een minder nauwkeurig systeem dat de allerkleinste details in de vinylgroeven niet weergeeft.

MC
Moving Coil

Moving Coil-elementen vind je vaak op de wat duurdere en betere draaitafels, maar je kunt ze ook los kopen om je bestaande draaitafel te upgraden. Ze bestaan in allerlei prijsklassen, maar kosten over het algemeen wat meer dan MM-modellen. Dat komt doordat ze veel moeilijker en duurder zijn om te maken, maar de geluidskwaliteit kan beduidend beter zijn dan die van veel MM-elementen.

Zoals de oplettende lezer waarschijnlijk al bedacht heeft, een Moving Coil-element bestaat uit een elektrisch systeem waarin de spoelen (coils) heen en weer bewegen en niet de magneet.

Bij een MC-element zitten de spoelen direct op de cantilever en trillen ze op basis van de muziek, in de magneetopening van een erg krachtig magneetsysteem. En zo wordt een stroom/spanning opgewekt – een beetje zoals in een luidspreker, met een magneet en een spreekspoel, maar dan omgekeerd en VEEL, VEEL zwakker.

De spoelen zijn extreem klein en gemaakt met erg dunne wikkelingen. Ze zijn dus erg moeilijk om goed te maken. Vaak zijn ze ook handgemaakt, zoals door het Deense Ortofon. En in de meeste gevallen worden er ook betere materialen gebruikt, waardoor de productiekosten ook hoger zijn.

Moving Coil
voordelen

Het voordeel van een MC-element is dat de massa van de bewegende onderdelen (de cantilever, naald en spoel) veel lager is en dus veel beter reageert op de kleine trillingen in de groeven, zodat het signaal heel nauwkeurig wordt doorgegeven. Een MC-element is ook vaak gemaakt van betere materialen, om ervoor te zorgen dat alles optimaal klinkt en werkt. Zoals een lichtere en stijvere cantilever, een behuizing die minder resoneert, verzilverde koperwikkelingen, beter geslepen diamanten enz. Dit kost natuurlijk extra, maar je krijgt dan ook een geluidskwaliteit die aanzienlijk veel beter is dan die van MM-elementen – als het goed wordt gedaan!

Moving Coil
nadelen

Een van de nadelen van MC-elementen is dat de uitgangsspanning relatief laag is, meestal zo’n 0,5 mV. Om het gewicht van de spoelen zo laag mogelijk te houden, worden er zo weinig mogelijk wikkelingen gebruikt, waardoor het uitgangssignaal zwakker is. Hierdoor is deze constructie veel gevoeliger voor ruis, gebrom enz. Het is altijd een compromis tussen gewicht en signaal/ruis. Dit stelt hogere eisen aan de voorversterker/RIAA. Deze moet namelijk erg stil zijn om te voorkomen dat hij ruis toevoegt aan het zwakke signaal van het element.

Nog een nadeel is dat je een versleten naald niet gewoon kunt vervangen. Een MC-element moet bovendien erg nauwkeurig worden afgesteld, en de cantileverophanging is vaak wat stijver, zodat MC-elementen niet altijd passen op iedere toonarm. Dit alles zorgt ervoor dat ze relatief duur zijn en dat het moeilijk is om alles perfect te laten werken. Ze zijn dus eigenlijk alleen bedoeld voor echte enthousiastelingen die het geen probleem vinden om eindeloos te tweaken, als het geluid maar perfect is. Maar als alles goed is afgesteld, klinkt niets beter dan een goede MC-installatie!

Als je geïnteresseerd bent in Moving Coil, dan kunnen we je bij HiFi Klubben natuurlijk helpen met de montage en instellingen van je nieuwe draaitafel. De prijs van een MC-element begint bij ongeveer 250 euro, maar een echte Moving Coil-liefhebber kan elementen hebben die duurder zijn dan een auto!

High-output
Moving Coil

Er bestaan ook zogenoemde ‘high-output’ MC-elementen, bijv. de Denon DL-110. Dit type heeft ruimte voor meer wikkelingen in de spoel en gebruikt krachtigere magneten om een sterker uitgangssignaal te krijgen. Hierdoor kunnen deze elementen worden aangesloten als een gewoon MM-model. Dit is een poging om ‘het beste van twee werelden’ te krijgen.

Je krijgt de kwaliteiten van een MC-constructie en een krachtige output, waardoor een High-Output MC minder hoge eisen stelt aan de RIAA-versterker dan een gewoon MC-element. Een high-output MC is best een aardige oplossing, maar is en blijft minder nauwkeurig dan een echt MC-element, met name vanwege het aantal windingen en de daarmee samenhangende massa van de spoelen.

Wanneer is een
element
te oud?

We hebben het allemaal wel eens gehoord: ‘Ik heb de oude Lenco van mijn opa geërfd. Hij heeft 15 jaar op zolder gestaan, maar het element is gloednieuw. Kan ik hem gewoon gebruiken? Hij is echt helemaal nieuw.’ Het antwoord is, nee! Het liefst niet, in ieder geval. Wij adviseren je om een nieuw element te kopen.

Wat er namelijk gebeurt, is dat het rubber van de cantilever, het rubberen manchet dat de naald en de cantilever vasthoudt, zo dun is dat hij erg gevoelig is voor temperatuurschommelingen, vocht en de krachtige trillingen die ontstaan als de draaitafel speelt. Dit betekent dat het dunne cantileverrubber uitdroogt, en stijf en onbeweeglijk wordt, of zelfs vergaat. Een beetje als een fietsband die jarenlang buiten heeft gestaan en kapot is zonder dat er ook maar een meter mee gefietst is.

Hierdoor kan het element de groeven, of eigenlijk de kleine trillingen in de groeven niet meer goed volgen. Dit betekent ten eerste dat je alle details in de muziek verliest, maar ook dat je element in het ergste geval gaat werken als een soort schaaf die in je plaat snijdt, in plaats van dat hij de groeven aftast. En dat betekent het einde van je platen!

Hoe lang gaat een
diamantnaald
mee?

Als je naar vinyl luistert, verslijt je naald – daar kunnen wij ook niets aan doen. Een diamantnaald werkt ongeveer 1000 uur zonder merkbare verslechtering, als je de naald en je plaat tenminste schoon en stofvrij houdt, en als de toonarm goed is afgesteld. Dit betekent dat, als je één plaat per dag luistert, je de naald na ongeveer 3 jaar moet vervangen.

We adviseren je om je elementen regelmatig te vervangen. Het voordeel van MM-elementen is dat je meestal gewoon een nieuwe naald (stylus) kunt kopen, maar bij MC moet het hele element worden vervangen. Het is moeilijk om te zeggen wanneer een element te oud/versleten is. Dat varieert namelijk van merk tot merk. Je zou echter kunnen zeggen dat je, als je één plaat per dag beluistert, na ongeveer 3 jaar moet gaan sparen voor een nieuw element of de naald moet vervangen.

Welk
element
moet je kiezen?

Als je je oude platen met goede kwaliteit wil beluisteren, of gewoon een simpele draaitafel wil, is een MM-element waarschijnlijk de beste keuze. We hebben MM-modellen in alle soorten en maten, en ze zijn erg eenvoudig in het gebruik. Sommige modellen kun je zelfs upgraden met een betere naald als de oude versleten is. Een goed instapmodel is bijv. de 2M-serie van Ortofon, die een paar van de allerbeste MM-elementen ter wereld bevat.

Als je al ervaring hebt met MC-elementen, dan weet je waarschijnlijk wel hoe je ze moet monteren en afstellen. Maar maak je geen zorgen als je pas net begint. Als je wilt horen hoe goed een MC-element kan klinken, kun je altijd bij ons terecht! Wij helpen je om het element te vinden dat perfect bij je draaitafel past. En we helpen je ook om alles perfect af te stellen. Het enige wat jij hoeft te doen als je thuiskomt, is de naald op de plaat zetten en genieten van je favoriete muziek.

En als je al een draaitafel hebt, is een nieuw en beter element meestal de beste en slimste manier om je geluid te verbeteren. Dit is namelijk de kern, de oorsprong en het begin van je muziek.